Η κατάσταση εξαίρεσης του Τζόρτζιο Agamben(2003/2013) και η οπτική της Εγκληματολογίας

Abstract

Η έννοια της «κατάστασης εξαίρεσης», όπως αναπτύχθηκε από τον Ιταλό φιλόσοφο Giorgio Agamben, έχει αναδειχθεί σε ένα από τα πλέον σημαντικά θεωρητικά εργαλεία για την κατανόηση των σύγχρονων μορφών κρατικής εξουσίας και διαχείρισης κρίσεων. Η εργασία αυτή επιχειρεί μια ολοκληρωμένη θεωρητική διερεύνηση της κατάστασης εξαίρεσης ως πολιτικής και νομικής συνθήκης, καθώς και την εγκληματολογική αποτίμησή της, με στόχο να εντοπιστούν οι τρόποι με τους οποίους η εξαίρεση τείνει να κανονικοποιείται ως σταθερή μέθοδος διακυβέρνησης. Ιδιαίτερα δε, στο πλαίσιο της παρούσας επικεντρωνόμαστε στη διαδικασία μετασχηματισμού μιας κατάστασης εξαίρεσης από προσωρινή παρέκκλιση, σε δομικό στοιχείο της κρατικής κυριαρχίας και στις εγκληματολογικά συνέπειες αυτής της μεθόδου. Αρχικά, παρουσιάζεται η θεωρητική συγκρότηση της έννοιας, από τον Carl Schmitt έως τον Agamben, με ανάλυση των βασικών εννοιών όπως το iustitium, η «γυμνή ζωή» και ο Homo Sacer. Ο Agamben προσεγγίζει την κατάσταση εξαίρεσης ως μια «ζώνη» στην οποία ο νόμος αναστέλλεται, αλλά ταυτόχρονα παραμένει σε ισχύ μέσω αυτής της ίδιας της αναστολής του. Η εργασία δείχνει, πώς αυτή η έννοια συνδέεται με μορφές κρατικής αυθαιρεσίας και πώς διαχέεται σε δημοκρατικά καθεστώτα υπό το πρόσχημα της ανάγκης. Στη συνέχεια, η μελέτη μετατοπίζεται στην εγκληματολογική θεώρηση της κατάστασης εξαίρεσης, εξετάζοντας, πώς η εν λόγω κατάσταση εντάσσεται στο πλαίσιο της κριτικής εγκληματολογίας, της ζημιολογίας και της θεωρίας του κοινωνικού ελέγχου. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη βιοπολιτική διάσταση της κρατικής εξουσίας και στη σχέση της με την ποινική κυριαρχία. Η εργασία διερευνά επίσης, το πώς η εγκληματολογική σκέψη μπορεί να ερμηνεύσει την κατάσταση εξαίρεσης όχι μόνο ως νομική παθολογία, αλλά και ως τεχνική κοινωνικού ελέγχου που αναδιαμορφώνει τα όρια μεταξύ νόμιμου και παράνομου. Η εργασία εξετάζει τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις εφαρμογής του φαινομένου της κατάστασης εξαίρεσης και συγκεκριμένα: (α) τις ΗΠΑ μετά την 11η Σεπτεμβρίου και τη λειτουργία του Γκουαντάναμο, (β) τη Γαλλία μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις του 2015 και την παρατεταμένη κατάσταση έκτακτης ανάγκης, και (γ) τις αποικιοκρατικές διοικήσεις όπου η εξαίρεση αποτελούσε διαρκή μέθοδο διοίκησης. Οι περιπτώσεις αυτές καταδεικνύουν, πώς η εξαίρεση εργαλειοποιείται για την αναστολή θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στο τελικό κεφάλαιο, η εργασία επικεντρώνεται στις συνέπειες της κατάστασης εξαίρεσης για την έννομη τάξη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, αναδεικνύοντας την ανάγκη για επιστημονική και κοινωνική εγρήγορση απέναντι στην εντεινόμενη «κανονικοποίηση» της ίδια της εξαίρεσης. Τέλος, προτείνονται δημοκρατικά αντίβαρα, όπως η ενίσχυση του δικαστικού ελέγχου, η διαφάνεια των κρατικών αποφάσεων και η ενεργός συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών, ως τρόποι ανάσχεσης αυτής της αυταρχικής διολίσθησης.The concept of the "state of exception," as developed by the Italian philosopher Giorgio Agamben, has emerged as one of the most significant theoretical tools for understanding modern forms of state power and crisis management. This thesis undertakes a comprehensive theoretical investigation of the state of exception as a political and legal condition, as well as a criminological assessment of it, aiming to identify the ways in which the exception tends to become normalized as a stable method of governance. In particular, this study focuses on the transformation of the state of exception from a temporary deviation into a structural component of sovereign power, and the criminological consequences of this process. The work begins by presenting the theoretical construction of the concept, from Carl Schmitt to Agamben, analyzing key notions such as iustitium, “bare life,” and Homo Sacer. Agamben approaches the state of exception as a “zone of anomie” in which the law is suspended, yet paradoxically remains in force precisely through this suspension. The thesis demonstrates how this concept is linked to forms of state arbitrariness and how it spreads within democratic regimes under the pretext of necessity. Subsequently, the study shifts to a criminological perspective on the state of exception, exploring how it fits within the frameworks of critical criminology, zemiology, and theories of social control. Particular emphasis is placed on the biopolitical dimension of state power and its relationship to penal sovereignty. The thesis also investigates how criminological thought can interpret the state of exception not only as a legal pathology but also as a technique of social control that reshapes the boundaries between legality and illegality. The theoretical framework is illustrated through three key case studies: (a) the United States after September 11 and the operation of the Guantánamo Bay detention regime; (b) France following the 2015 terrorist attacks and the prolonged state of emergency; and (c) colonial administrations where the exception functioned as a permanent mode of rule. These cases reveal how the exception is instrumentalized to suspend fundamental rights. In the final chapter, the thesis focuses on the consequences of the state of exception for legal order and human rights, highlighting the urgent need for scientific and societal vigilance in the face of its growing normalization. Finally, it proposes democratic safeguards—such as strengthening judicial oversight, ensuring transparency in state decisions, and fostering active civil society participation—as necessary measures to counter this authoritarian drift.