Όψεις της εβραϊκής γενοκτονίας: μια αναγνωστική πρόταση για τρία βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Abstract

Εβδομήντα χρόνια μετά την απελευθέρωση των ναζιστικών στρατοπέδων από τις συμμαχικές δυνάμεις, το ερώτημα πώς μπορούμε να σκεφτούμε την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης συνιστά πάντοτε μια ανοικτή πρόκληση. Η τεράστια βιβλιογραφία που έχει συγκεντρωθεί, δυσθεώρητη στην έκταση και στην ποικιλία της, έχει αναδείξει τους κυριότερους άξονες προβληματισμού γύρω από το Ολοκαύτωμα. Οι έρευνες που έχουμε στη διάθεσή μας έχουν καλύψει τα σημαντικότερα κενά πραγματολογικού χαρακτήρα, έχουν αναδείξει τις σύνθετες διαδικασίες συγκρότησης της μνήμης σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, έχουν τονίσει τα διλήμματα που θέτει η αναγκαιότητα της μελέτης, της αναπαράστασης και της μνημόνευσής του τόσο στον επιστημονικό λόγο όσο και στην καλλιτεχνική δημιουργία ή τη δημόσια σφαίρα. Έχουν επίσης επισημανθεί τα ρήγματα που η εβραϊκή γενοκτονία επέφερε στη σύγχρονη ιστορική συνείδηση, υπονομεύοντας εξίσου τις βεβαιότητες του παρελθόντος και τον ορίζοντα προσδοκιών του μέλλοντος. Παρ’ όλα αυτά, η αμηχανία απέναντι στο Ολοκαύτωμα παραμένει. Παραμένει ως ανάγκη όχι μόνο γνώσης, αλλά και ως ανάγκη κατανόησης και ενσυναίσθησης – πάντοτε στο μέτρο του δυνατού. Ίσως μάλιστα και να επιτείνεται από τον μονίμως λανθάνοντα κίνδυνο της κοινοτοπίας, της «εξοικείωσης» ή της «κόπωσης». Η αμηχανία εξάλλου παραμένει, ιδίως στον βαθμό που οι σύγχρονες κοινωνίες εμφανίζουν την τάση να «εγκλωβίζουν» και να επαναφέρουν διαρκώς το παρελθόν στο παρόν, να παράγουν υπερβολικά πολλή μνημόνευση, να κτίζουν μνημεία και να αναγορεύουν επετείους ως μια ιδιαίτερη έκφανση του πολυσχιδούς παροντισμού της ρευστής μοντέρνας ζωής∙ γεγονός που μοιάζει να υπονομεύει το ειδικό βάρος του Ολοκαυτώματος στην αντίληψη των μεταγενέστερων, καθιστώντας τα στρατόπεδα θανάτου ένα ακόμη «παρελθόν» ανάμεσα στα πολλά «παρελθόντα» της νεωτερικότητας.Seventy years after the liberation of the Nazi camps by the Allied forces, the question how can we think about the extermination of the Jews of Europe always constitutes an open challenge. The enormous bibliography that has been assembled, immense in its extent and variety, has highlighted the main axes of reflection around the Holocaust. The research we have at our disposal has covered the most important gaps of a factual nature, has highlighted the complex processes of memory formation at individual and collective levels, has emphasized the dilemmas posed by the necessity of studying, representing and commemorating it both in scientific discourse and in artistic creation or the public sphere. The ruptures that the Jewish genocide brought to modern historical consciousness have also been noted, equally undermining the certainties of the past and the horizon of expectations for the future. Despite all this, the perplexity before the Holocaust remains. It remains as a need not only for knowledge, but also as a need for understanding and empathy – always to the extent possible. It may even be intensified by the permanently latent danger of banality, "familiarization" or "fatigue". The perplexity moreover remains, particularly to the degree that contemporary societies show the tendency to "trap" and constantly bring back the past into the present, to produce excessively much commemoration, to build monuments and proclaim anniversaries as a particular manifestation of the multifaceted presentism of fluid modern life; a fact that seems to undermine the specific weight of the Holocaust in the perception of later generations, making the death camps yet another "past" among the many "pasts" of modernity.