Πτυχές του καπνικού ζητήματος κατά τη διάρκεια της κατοχής και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου

Abstract

Η παρούσα εργασία αποτελεί μια προσπάθεια διερεύνησης και κατανόησης ορισμένων ειδικών ζητημάτων της ελληνικής «καπνικής οικονομίας» κατά τη διάρκεια της Κατοχής και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Το πρώτο μέρος, η βάση της εργασίας, αποτελεί μια επισκόπηση των όρων λειτουργίας του συστήματος εμπορικής και βιομηχανικής αξιοποίησης των ελληνικών ανατολικών καπνών που εγκαθίδρυσαν οι γερμανικές αρχές κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Αναδεικνύεται η διαδικασία απόσπασης των εγχώριων αποθεμάτων καπνού και η μεταφορά τους στην επικράτεια του Ράιχ για λογαριασμό γερμανικών καπνοβιομηχανιών, η εξέλιξη της εγχώριας καπνοκαλλιέργειας και η λειτουργία της εγχώριας καπνοβιομηχανίας. Στο Δεύτερο Μέρος της εργασίας παρουσιάζεται η ιδιόρυθμη κοινωνική και πολιτική συγκυρία της πρώτης περιόδου μετά την απελευθέρωση, η οποία σφραγίζεται από την στρατιωτική και πολιτική περιθωριοποίηση του «εσωτερικού εχθρού», αλλά και την ατιμωρησία όσων κατηγορήθηκαν για οικονομική συνεργασία με τους στρατούς κατοχής. Αναδεικνύεται επίσης το ζήτημα των όρων της εμπορικής αξιοποίησης των λεγάμενων «διασωθέντων καπνών» της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και των κοινωνικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων που πυροδότησε, η κατάληξη του οποίου αντικατοπτρίζει τις γενικότερες εξελίξεις στο κεντρικό πολιτικό επίπεδο. Οι διασωθείσες αυτές ποσότητες καπνών τις οποίες είχαν αποσπάσει από τους παραγωγούς τις περιοχής οι συνεργαζόμενοι με τις βουλγαρικές αρχές κατοχής καπνεμπορικοί οίκοι, το φθινόπωρο του 1944 πέρασαν υπό τον έλεγχο εαμικών καπνοπαραγωγικών και καπνεργατικών οργανώσεων περιοχής και ανακυρήχθηκαν «λαϊκή περιουσία». Ακολούθησε, έπειτα από τη λήξη της δεκεμβριανής σύγκρουσης και την ανακατάληψη της υπαίθρου από τα σώματα της Εθνοφυλακής και των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων, η ανακύρηξή τους από την κυβέρνηση Πλαστήρα ως «λεία πολέμου» και η εκποίηση μέρους τους στην εγχώρια καπνοβιομηχανία. Εν συνεχεία αναδεικνύεται το πλαίσιο επανενεργοποίησης του παραγωγικού δυναμικού της εγχώριας καπνοβιομηχανίας στις μεταπολεμικές συνθήκες, το οποίο χαρακτηρίζεται - παρά τις αντίθετες προϋποθέσεις- από την πλήρη επαναφορά στο προπολεμικό καθεστώς του «ελεύθερου συναγωνισμού», η δημόσια αντιπαράθεση για την ομαλοποίηση του καθεστώτος διανομής του παραγόμενου προϊόντος στην εγχώρια κατανάλωση και τα περιθώρια συνδικαλιστικής και πολιτικής δράσης του εργατικού προσωπικού στα χρόνια του εμφυλίου. Στο Δεύτερο μέρος αναδεικνύεται το χρονικό της πολιτικής αποκατάστασης του καπνεμπόρου Τακβόρ Τακβοριάν, Γάλλου υπηκόου, καταδικασθέντος το 1946 από το Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων Κομοτηνής για οικονομική συνεργασία με τον εχθρό. Η περίπτωση του Τακβοριάν δεν αποτελεί μια ενδεικτική περίπτωση δωσίλογου ο οποίος αποκαταστάθηκε από όργανα του ελληνικού κράτους, καθώς, έχοντας στενές διασυνδέσεις μεταπολεμικά με το Γαλλικό Μονοπώλιο Καπνού, θα καταφέρει να εγγράψει το ζήτημα της ευνοϊκής επίλυσης της υπόθεσής του στο πλέγμα των ελληνογαλλικών εμπορικών συναλλαγών της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Στο Τρίτο και τελευταίο μέρος της εργασίας παρουσιάζεται η εξέλιξη του ελληνογερμανικού εμπορίου καπνού κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο και έως τις αρχές της δεκαετίας του 1960 και οι προσπάθειες των ελληνικών κυβερνήσεων να επαναφέρουν τα ελληνικά ανατολικά καπνά στους παραγωγικούς προσανατολισμούς της γερμανικής καπνοβιομηχανίας. Εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο, το οποίο συνοδεύτηκε από την απαλλαγή Γερμανών κατηγορούμενων γτα εγκλήματα πολέμου. Από το 1945, στη σημαίνουσα για την ελληνική εξαγώγιμη καπνοπαραγωγή γερμανική αγορά, όπως άλλωστε και στην υπόλοιπη (δυτικο)ευρωπαϊκή αγορά, σημειώνεται μια σειρά μετασχηματισμών και αλληλεπιδράσεων, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται η ανυποχώρητη στάση του αμερικανικού καπνεμπορικού κεφαλαίου για την προνομιακή κατάκτηση νέων αγορών και την υποχρεωτική απορρόφηση των πλεοναζόντων αμερικανικών αποθεμάτων. Παράγωγο των διεργασιών αυτών αποτέλεσε τελικά η μεταστροφή των καπνιστικών συνηθειών του ευρωπαϊκού καταναλωτικού κοινού μέσω της απώθησης του αμιγούς ανατολικού τσιγάρου και της υποκατάστασης του από τα τσιγάρα American blend, τα οποία παράγονταν από αμερικανικές ποικιλίες αναμειγνυόμενες με μικρότερο ποσοστό ανατολικών καπνών.The present work is an attempt to investigate and understand certain specific issues of the Greek “tobacco economy” during the Occupation and the first post-war period. The first part, the basis of the work, is an overview of the operating conditions of the system of commercial and industrial exploitation of Greek oriental tobaccos established by the German authorities during the Occupation. The process of detachment of domestic tobacco stocks and their transfer to the territory of the Reich on behalf of German tobacco industries, the development of domestic tobacco cultivation and the operation of the domestic tobacco industry are highlighted. The second part of the work presents the peculiar social and political situation of the first period after liberation, which is marked by the military and political marginalization of the “internal enemy”, but also the impunity of those accused of economic collaboration with the occupation armies. The issue of the terms of commercial exploitation of the so-called "rescued tobacco" of Eastern Macedonia-Thrace and the social and political confrontations it sparked are also highlighted, the outcome of which reflects the more general developments at the central political level. These rescued quantities of tobacco, which had been extracted from the producers in the region by tobacco trading houses collaborating with the Bulgarian occupation authorities, in the autumn of 1944 came under the control of local tobacco-producing and tobacco-workers' organizations and were declared "people's property". This was followed, after the end of the December conflict and the retaken of the countryside by the National Guard and British military forces, by the Plastiras government's declaration of them as "spoils of war" and the sale of part of them to the domestic tobacco industry. The framework for the reactivation of the productive potential of the domestic tobacco industry in the post-war conditions is then highlighted, which is characterized - despite the contrary conditions - by the complete restoration of the pre-war regime of "free competition", the public confrontation for the normalization of the distribution regime of the produced product for domestic consumption and the margins of trade union and political action of the working personnel during the civil war. The second part highlights the chronicle of the political rehabilitation of the tobacco merchant Takvor Takvorian, a French citizen, convicted in 1946 by the Special Court of Taxpayers of Komotini for economic collaboration with the enemy. The case of Takvorian is not an indicative case of a taxpayer who was rehabilitated by organs of the Greek state, as, having close post-war connections with the French Tobacco Monopoly, he will manage to register the issue of a favorable resolution of his case in the network of Greek-French commercial transactions of the first post-war period. The third and final part of the work presents the development of the Greek-German tobacco trade during the first post-war period and up to the early 1960s and the efforts of the Greek governments to bring Greek-eastern tobacco back into the productive orientations of the German tobacco industry. An arduous undertaking, which was accompanied by the acquittal of German defendants for war crimes. Since 1945, in the German market, which is significant for Greek exportable tobacco production, as in the rest of the (Western) European market, a series of transformations and interactions have been noted, at the center of which is the unyielding stance of American tobacco trading capital for the privileged conquest of new markets and the mandatory absorption of surplus American stocks. A byproduct of these processes was ultimately the shift in the smoking habits of the European consumer public through the rejection of pure Eastern cigarettes and their substitution by American blend cigarettes, which were produced from American varieties mixed with a smaller percentage of Eastern tobaccos.