Η ψηφιακή ευημερία στο ρυθμιστικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης: προκλήσεις της οικονομίας της προσοχής

Abstract

Η παρούσα μελέτη εξετάζει τη ρύθμιση της ψηφιακής ευημερίας στο πλαίσιο της οικονομίας της προσοχής, εστιάζοντας σε τρεις βασικές διαστάσεις: την αυτονομία του χρήστη, τον έλεγχο του ψηφιακού περιεχομένου και τον ρόλο των πρακτικών των ψηφιακών πλατφορμών. Έπειτα από μια σύντομη εισαγωγή, στο δεύτερο κεφάλαιο, επιχειρείται μια εννοιολογική αποσαφήνιση της ψηφιακής ευημερίας, αναδεικνύοντας τον βαθύτατα υποκειμενικό χαρακτήρα της, καθώς και τη θεμελιώδη σημασία της ενεργού συμμετοχής και κυριότητας του χρήστη επί της διαδικτυακής του εμπειρίας. Παρουσιάζονται οι στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι πλατφόρμες για τη διαρκή προσέλκυση προσοχής—όπως η εξατομικευμένη διαφήμιση, ο εθιστικός σχεδιασμός διεπαφών και η αλγοριθμική ενίσχυση—οι οποίες συχνά επιβαρύνουν την ψυχική ευημερία του χρήστη, οδηγώντας σε άγχος, ψηφιακή κόπωση και αυξημένη έκθεση σε επιβλαβές ή παραπλανητικό περιεχόμενο. Το κεφάλαιο καταλήγει στο ότι η αποτελεσματική ρύθμιση είναι αναγκαία για την ανάσχεση αυτών των επιπτώσεων, ιδίως σε αγορές με ολιγοπωλιακά χαρακτηριστικά, όπου η διαπραγματευτική δύναμη των χρηστών είναι περιορισμένη.

Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει τα υφιστάμενα ρυθμιστικά εργαλεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με έμφαση στους πρόσφατους Κανονισμούς για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA), για τις Ψηφιακές Αγορές (DMA) και για την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Act). Αξιολογείται η επάρκεια των εν λόγω πλαισίων ως προς τη διασφάλιση της ψηφιακής ευημερίας, ενώ επισημαίνονται σημαντικά ρυθμιστικά κενά, ιδιαίτερα σε σχέση με τον εθιστικό σχεδιασμό των πλατφορμών και τη χρήση παραπλανητικών μοτίβων διεπαφής (dark patterns). Παρά τις θετικές εξελίξεις — όπως οι υποχρεώσεις διαφάνειας, αξιολόγησης συστημικών κινδύνων και εποπτείας περιεχομένου μέσω του DSA — οι εν λόγω ρυθμίσεις δεν επαρκούν για να προσφέρουν στους χρήστες ουσιαστικό έλεγχο επί των διαδικτυακών τους εμπειριών. Επιπλέον, η συνεχιζόμενη εξάρτηση από μηχανισμούς συγκατάθεσης, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της συμπεριφορικής στόχευσης και των αλγοριθμικών συστάσεων, περιορίζει τις πραγματικές επιλογές των χρηστών και ενισχύει τις ανισότητες.

Στο τέταρτο κεφάλαιο υποστηρίζεται ότι η ρύθμιση της ψηφιακής ευημερίας εξακολουθεί να παρεμποδίζεται από προβλήματα εφαρμογής, ασαφείς εννοιολογήσεις της «βλάβης» και την επίμονη μετατόπιση της ευθύνης στον τελικό χρήστη. Αν και οι πρόσφατες πρωτοβουλίες της ΕΕ συνιστούν σημαντικά βήματα προόδου, εξακολουθούν να παραβλέπουν τις βαθύτερες αιτίες των χειριστικών πρακτικών των πλατφορμών. Τονίζεται η ανάγκη για πιο φιλόδοξες παρεμβάσεις, όπως η απαγόρευση παρεμβατικής διαφήμισης και η ανάπτυξη πιο ισχυρών εργαλείων προσωποποίησης υπέρ των χρηστών, με στόχο την προτεραιοποίηση της ευημερίας έναντι του επιχειρηματικού κέρδους.

Οι περιορισμοί της μελέτης περιλαμβάνουν την εστίαση στο ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο, το πρώιμο στάδιο εφαρμογής του DSA, καθώς και την απουσία ανάλυσης μικρότερων πλατφορμών και τομέων όπως οι εφαρμογές κινητών τηλεφώνων. Προτείνεται, τέλος, η διερεύνηση εναλλακτικών ρυθμιστικών προσεγγίσεων, οι οποίες θα ευθυγραμμίζουν πιο αποτελεσματικά τη λειτουργία των ψηφιακών πλατφορμών με την ευημερία και τα δικαιώματα των χρηστών.This thesis explores the regulation of digital well-being in the attention economy, focusing on user autonomy, content control, and the role of platform practices. After a short introduction, Chapter 2 examines the definitions of digital well-being, revealing its inherently subjective nature and the centrality of user agency. It discusses strategies employed by platforms to capture attention—such as personalized advertising, addictive design, and algorithmic amplification—which often undermine well-being by fostering stress, fatigue, and harmful content exposure. The chapter argues that effective regulation is essential to counter these challenges, especially given the vulnerabilities of consumers in oligopolistic markets.

Chapter 3 examines current EU regulatory frameworks, focusing on the recently enacted DSA, DMA, and AI Act. It assesses their adequacy in addressing digital well-being concerns and highlights gaps in regulating addictive platform designs and dark patterns, noting that existing laws primarily focus on overt deception and minor protection. Transparency requirements, risk assessments, and content moderation obligations introduced by the DSA represent progress but fail to provide users with meaningful tools for controlling their online experiences. Furthermore, the reliance on consent mechanisms continues to limit user choice, particularly in the context of behavioural advertising and algorithmic recommendation.

Chapter 4 concludes that digital well-being regulation remains limited by enforcement challenges, vague definitions of harm, and a reliance on user responsibility. While recent EU initiatives mark progress, gaps persist in addressing the root causes of manipulative platform practices. Stronger measures, including bans on intrusive ads and more robust personalization tools, are needed to protect users and prioritize well-being over profit.

Limitations of this study include its focus on EU law, the early implementation of the DSA, and the exclusion of smaller platforms and sectors like mobile apps. Future research should explore alternative models that better align digital platforms with user well-being.