Φουκώ: το ζήτημα της εξουσίας νεοφιλελευθερισμός και κυβερνησιμότητα: προσεγγίσεις
Τίτλος:
Foucault: the problem of power neoliberalism and governmentality: approaches
Κύρια Υπευθυνότητα:
Σερμπής, Γρηγόρης Λ.
Επιβλέπων:
Φουρτούνης, Γιώργος
Θέματα:
Keywords:
Εξουσία, πειθαρχία, βιοεξουσία, βιοπολιτική, κυβερνοησιμότητα, φιλελευθερισμός, νεοφιλελευθερισμός, ανθρώπινο κεφάλαιο, homo oeconomicus, παραγωγικό υποκείμενο Power, discipline, biopower, biopolitics, governmentality, liberalism, neoliberalism, human capital, homo oeconomicus, productive subject
Ημερομηνία Έκδοσης:
2017
Εκδότης:
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Περίληψη:
Στην παρούσα διπλωματική εργασία με απασχόλησε το ζήτημα της εξουσίας στο φουκωικό έργο. Η αντίληψη του Φουκώ για την εξουσία ή καλύτερα για τις σχέσεις εξουσίας, όπως συχνά διευκρινίζει, είναι δυναμική: εμπλουτίζεται και τροποποιείται εν μέρει καθώς ο Φουκώ διευρύνει τα πεδία της έρευνας του και αλλάζει προσανατολισμό. Βέβαια, ο Φουκώ διατηρεί τις βασικές θεωρητικές του συλλήψεις καθώς και τη γενεαλογική του μέθοδο και στις Παραδόσεις του που έπονται των βασικών του έργων για την εξουσία. Η βασική του αντίληψη περί καθεστώτων εξουσίας-γνώσης και η συνακόλουθη ανάδειξη της παραγωγικής διάστασης της εξουσίας είναι κάτι που διατρέχει το σύνολο του έργου του. Οι συνέπειες μιας τέτοιας σύλληψης είναι σημαντικές: η γνώση παύει να γίνεται κατανοητή ως το αντίπαλο δέος της εξουσίας αλλά, αντίθετα μάλλον, αποτελεί το αναγκαίο συμπλήρωμά της, δεν υπάρχει ένα κέντρο από το οποίο εκπορεύεται η εξουσία αλλά απειράριθμες διαφορικές εστίες (η εξουσία μοιάζει να διαχέεται στην κοινωνία μέσω πολυάριθμών τριχοειδών αγγείων, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Φουκώ), αναδεικνύεται η ενικότητα τρόπων σκέψης, πρακτικών και θεσμών προτού καταλήξουν να συναρθρωθούν σε μια ενιαία συνεκτική ολότητα: το σύγχρονο κράτος. Κατά αυτό τον τρόπο η αντίληψη περί ενός κράτους που εκ των ουκ άνευ μονοπωλεί την εξουσία βάλλεται καίρια. Εξ αυτών προκύπτουν συγκεκριμένες συνέπειες και για το έργο της αντίστασης. Η προσμονή της «μεγάλης νύχτας» αποδεικνύεται μια χίμαιρα. Δεν μπορούμε να προσβλέπουμε στην οριστική απελευθέρωσή μας. Υπάρχει μια αμοιβαία αλύσωση των σχέσεων εξουσίας με τις αντιστάσεις. Αναδεικνύεται η σημασία των τοπικών μορφών αγώνα. Τα ζητήματα αυτά τίθενται και αναλύονται στα έργα του για την εξουσία αλλά και σε μια σειρά από συνεντεύξεις που δίνει συχνά ο Φουκώ. Επιχείρησα να τα αναδείξω κατά την εξέταση των εννοιών της πειθαρχίας και της βιοεξουσίας με τις οποίες ξεκινάω την εργασία μου και τις οποίες εισάγει ο Φουκώ στα δύο κορυφαία έργα του, το Επιτήρηση και Τιμωρία, Η Γέννηση της Φυλακής και τον πρώτο τόμο της Ιστορίας της Σεξουαλικότητας με τίτλο, Η Βούληση για Γνώση. Η ανάπτυξη των δύο προαναφερθεισών εννοιών αποτέλεσε το αναγκαίο υπόστρωμα ώστε να προχωρήσω, στο κυρίως μέρος της εργασίας μου, στην εξέταση των κομβικών εννοιών που ο Φουκώ εισάγει αργότερα στις παραδόσεις του στο Κολλέγιο της Γαλλίας το έτος 1977-1978 (Ασφάλεια, Επικράτεια, Πληθυσμός) και κυρίως το έτος 1978-1979 (Η Γέννηση της Βιοπολιτικής). Στις πρώτες παραδόσεις εισάγει την έννοια της κυβερνοησιμότητας (governmentality) ενώ στις δεύτερες ο Φουκώ δεν θα μιλήσει τόσο για τη βιοπολιτική – όπως προδιαθέτει ο τίτλος των παραδόσεων – αλλά θα αναπτύξει τις έννοιες του φιλελευθερισμού καθώς και αυτή του νεοφιλελευθερισμού (φαινόμενα τα οποία, παρεμπιπτόντως, διακρίνει με αυστηρότητα). Ο φιλελευθερισμός γίνεται κατανοητός από τον Φουκώ ως μια ιδιαίτερη πολιτική ορθολογικότητα που ρυθμίζεται από έναν διαρκή στοχασμό. Πρόκειται για μια φιλελεύθερη κυβερνοησιμότητα που κάνει την εμφάνισή της περί τα μέσα του 18ου αιώνα. Με τις Παραδόσεις έχουμε μια μετακίνηση του Φουκώ από το μικροεπίπεδο στο μακροεπίπεδο, από μια μικροφυσική της εξουσίας σε μια μακροφυσική της εξουσίας. Μιλώντας για φιλελευθερισμό οφείλουμε να έχουμε κατά νου έναν πολιτικό στοχασμό περί των ορίων και των αρμοδιοτήτων της κρατικής εξουσίας. Ο Φουκώ στέκεται στις εμβληματικές μορφές του Άνταμ Σμιθ και του Άνταμ Φέργκιουσον και μέσα από τον δικό τους λόγο επιχειρεί να αναδείξει τη σπουδαιότητα της εμφάνισης ή καλύτερα, της εκ νέου νοηματοδότησης ορισμένων εννοιών που καταλήγουν να επικρατήσουν στη νεωτερικότητα και να την καθορίσουν, όπως ο homo oeconomicus και η civil society και οι οποίες συνοδεύουν αναπόσπαστα τη φιλελεύθερη κυβερνοησιμότητα. Σημαντικό μέρος των παραδόσεων καταλαμβάνει και η ενασχόληση του Φουκώ με τη σύγχρονή του εποχή μέσα από την εξέταση του γερμανικού ορντοφιλελευθερισμού και του αμερικανικού νεοφιλελευθερισμού. Κάνει λόγο για μια νεοφιλελεύθερη κυβερνοησιμότητα που κάνει αισθητή την παρουσία της στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ μετά το τέλος του Β’ΠΠ. Η προβλεπτικότητα των παραδόσεων έχει επισημανθεί από διάφορους σχολιαστές του φουκωικού έργου. Ο Φουκώ διακρίνει με σαφήνεια τη δυναμική του νεοφιλελευθερισμού και το πέρασμα σε μια άλλου τύπου κυβερνοησιμότητα όπου αποδομεί σταδιακά τις μεταπολεμικές διευθετήσεις και το κράτος πρόνοιας. Επανερχόμενος στο αρχικό μου σχόλιο, ο Φουκώ στις παραδόσεις διευκρινίζει ότι στην πραγματικότητα οι διάφοροι τύποι εξουσίας που έχει ορίσει δεν αφορούν αποκλειστικά και μόνο σε μια συγκεκριμένη ιστορική εποχή, έως εάν με το πέρασμα σε μια άλλη, η προγενέστερη μορφή εξουσίας να εξέλειπε. Δεν έχουμε μια κυριαρχία που εξαφανίζεται για να δώσει τη θέση της σε μια πειθαρχία η οποία με τη σειρά της αποσύρεται για να ανοίξει χώρο σε μια φιλελεύθερη κυβερνοησιμότητα. Στην πραγματικότητα μπορούμε, ακόμα και στη σύγχρονή μας εποχή, να διακρίνουμε στοιχεία και από τις τρεις μορφές εξουσίας. Η διάσταση αυτή δεν ήταν ακόμα ορατή στα βασικά του έργα για την εξουσία. Επιπλέον μολονότι, όπως συχνά αναφέρει ο Φουκώ, ο φιλελευθερισμός επερωτά διαρκώς την κρατική εξουσία για τις καταχρήσεις της, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτιμηθεί μονοσήμαντα θετικά. Οι ελευθερίες που παράγει γίνονται συχνά το μέσο για ακόμα δραστικότερη χειραγώγηση. Οι μηχανισμοί ασφάλειας που υποστηρίζουν τις ελευθερίες των σύγχρονων υποκειμένων εδραιώνουν αναπαράγουν και κάνουν ακόμα πιο λεπτοφυή μια κοινωνία κανονικοποιητική. Επιπρόσθετα, εντός της σύγχρονής μας νεοφιλελεύθερης κυβερνησιμότητας μπορούμε να εντοπίσουμε την «επαναφορά» μιας κυριαρχίας και την παρόξυνση πειθαρχικών μηχανισμών όταν οι μηχανισμοί ασφάλειας δεν λειτουργούν αποτελεσματικά και η κανονικοποίηση των υποκειμένων δεν επιτυγχάνεται. Τέλος, κλείνω την εργασία μου αναφερόμενος σε κάποιες αντιθετικές ερμηνείες πάνω στο φουκωικό έργο και ειδικότερα πάνω στο φαινόμενο της εξουσίας και στις έννοιες της κυβερνοησιμότητας του φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού. Μεταξύ άλλων, θεωρώ ιδιαίτερα σημαντική την πρόθεση του Πιέρ Μασερέ (Pierre Macherey) να ανοίξει ένα πεδίο διαλόγου προχωρώντας σε μια διακειμενική προσέγγιση της μαρξικής ανάλυσης για την εργατική δύναμη και της φουκωικής αντίληψης για την εξουσία, εισάγοντας τις έννοιες του παραγωγικού υποκειμένου και της δεύτερης φύσης στο βιβλίο του με τίτλο, Φουκώ και Μαρξ, Το Παραγωγικό Υποκείμενο.
Abstract:
This dissertation raises and explores the problematic of power in Michel Foucault’s work. Foucault’s view on power, or more precisely, on power relationships, as he clarifies many times in his books, is dynamic: it gets enriched and changes – at least slightly – while Foucault broadens the fields of his research and his orientation changes. Yet, Foucault retains his basic concepts and his genealogical approach in the Lectures that follow his main books on power. The idea of the power-knowledge and the concomitant idea of the creative nature of power are running through his whole work. The consequences of these ideas are essential: knowledge is no longer the counterweight of power but on the contrary it is rather its necessary complement, there is no central point through which power would stem from but almost unmeasured and differentiate focal points (power diffuses into society through numerous capillaries as Foucault characteristically claims), discourses, practices and institutions are accredited their singularity before ending articulated together into a common cohesive unity: the contemporary state. In that manner, the idea of a State that monopolizes sine qua non power is crucially undermined. This argument brings also some consequences for resistance. The unique “luminous night” turns to be a chimera. We shouldn’t look forward for an ultimate and final emancipation. There is a mutual binding between power relationships and counter-conducts. There is an emphasis on local counter-conducts. Michel Foucault works on these problems in his major books on power and he also clarifies further in his famous interviews. I run through these issues as I examine the concepts of discipline that Foucault introduces in Discipline and Punish – The Birth of the Prison and bio-power which is the main concept he introduces in the 1st Volume of the History of Sexuality, titled, The Will to Knowledge, respectively. These two concepts functioned as the necessary background for me to present, in the main body of my dissertation, the concepts that Foucault introduces later in his famous lectures in the College de France, namely: Security, Territory, Population (1977-1978), but mainly, in The Birth of Biopolitics (1978-1979). In the lectures of 1977-78, Foucault introduces the concept of governmentality, while in the lectures of the next year, he won’t talk about Biopolitics – as he “claims” in the title of his lectures – but he will work on the concepts of liberalism and neoliberalism (two differentiate phenomena that are distinct in Foucault’s thought). Liberalism for Foucault has to do with a specific political rationality which is regulated by a constant process of thinking. We can talk for a liberal governmentality which shows up in the mid-18th century. The Lectures indicate a shift in Foucauldian thought from the level of the micro-analysis to the level of the macro-analysis or, from the micro-physics of power towards the macro-physics of power. Liberalism is understood as the political thinking around the limits and the domain of the state power. Foucault refers to Adam Smith and Adam Ferguson and examines how they expand the meaning of some concepts in their work and how this meaning ends up prevailing in the modern ages. I’m referring to the concepts of the homo oeconomicus and the civil society which become essential elements of the liberal governmentality. In the Lectures 1978-79 Foucault gives also enough time to focus – maybe for the first time – in his present days by examining the paradigms of the German ordo-liberalism and the American neoliberalism. He talks about a neoliberal governmentality which emerges in Europe and the U.S. after the end of the 2nd World War. Many thinkers of Foucauldian work have pointed out a strong foresight element in Foucault’s lectures. Foucault manages to distinguish with great accuracy the dynamics of neoliberalism and indicates the transition to a new type of governmentality which gradually deconstructs the post-war regulations and the welfare state. Coming back to my initial observation, Foucault makes a small shift in his Lectures clarifying that the forms of power he refers to in his main books actually are not oriented strictly towards a specific period of time, a fact that would indicate that the transition to a new period would erase the specific form of power which used to fit the previous one. So, we cannot talk for a sovereignty which expires in order to leave its position to discipline which, in its turn, withdraws to open the space for a liberal governmentality. On the contrary, even in our own days, we can trace the coexistence of different forms of power, or more precisely, of elements that belong to different forms of power. This dimension was a little bit confused in his previous work on power. Furthermore, even though as Foucault usually mentions, liberalism constantly questions state-power abuses, it’s not considered an undoubtedly positive phenomenon. The freedoms that liberalism produces usually become the means for an even harder manipulation. The security dispositifs that support the liberties of the people in our days actually consolidate, reproduce and make subtler a normalizing society. Additionally we can witness inside our contemporary neoliberal governmentality the “coming back” of sovereignty and the extension of discipline mechanisms whenever and wherever security dispositifs are not effective and the normalization of the subjects fails. Finally, I close my dissertation referring to some contradictory interpretations about the work of Michel Foucault and more precisely about the phenomenon of power and the concepts of governmentality, liberalism and neoliberalism. Among other thinkers and approaches, Pierre Macherey’s intertextual analysis on Marx’s theory of the workforce and Foucault’s theory on power, is really interesting and works further on an old perspective. Macherey introduces the concepts of the productive subject and the second nature in his book titled, Le sujet productif, and he builds some strong arguments for a common understanding of power in both thinkers.
Περιγραφή:
Διπλωματική εργασία - Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, ΠΜΣ, κατεύθυνση Πολιτική Επιστήμη 2017
