Η μετουσίωση στην τέχνη ως διαχείριση του αποσιωπημένου συλλογικού τραύματος και του τραύματος του υποκειμένου της Αριστεράς στην Ελλάδα κατά την περίοδο της δικτατορίας 1967-1974. Μαρία Καραβέλα-Λήδα Παπακωνσταντίνου-Γιάννης Ψυχοπαίδης-Γιώτα Ιωαννίδου
Τίτλος:
Sublimation in art as a management of the silenced collective trauma and the trauma of the subject of the Left in Greece during the 1967-1974 dictatorship. Maria Karavela-Leda Papaconstantinou-Yiannis Psychopedis-Yota Ioannidou
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Περίληψη:
Θέμα της παρούσας εργασίας είναι η ψυχαναλυτική έννοια της μετουσίωσης ως εργαλείο ερμηνείας και προσέγγισης στο πεδίο της τέχνης, με στόχο την ανάδειξη της διαχείρισης του αποσιωπημένου τραύματος του υποκειμένου, καθώς και του συλλογικού τραύματος της Αριστεράς κατά την περίοδο της δικτατορίας στην Ελλάδα την επταετία 1967-1974. Η έρευνα αυτή έχει ως αφετηρία της την έννοια της μετουσίωσης, όπως αυτή εκφράστηκε και προσεγγίστηκε στη φροϋδική θεωρία και στο πρώτο κεφάλαιο αυτή αναλύεται συνοπτικά, με άξονα τη σχέση της με την τέχνη και τον πολιτισμό. Η έννοια αυτή περιγράφεται ως μια διαδικασία στην οποία η δύναμη της σεξουαλικής ενόρμησης εκτρέπεται σε φαινομενικά μη σεξουαλικές δραστηριότητες, όπως η καλλιτεχνική έκφραση, και λειτουργεί ως μια κοινωνικά αποδεκτή βαλβίδα ασφαλείας για το περίσσευμα της σεξουαλικής ενέργειας που κάτω από άλλες συνθήκες θα έπρεπε να διοχετευθεί μέσα από κοινωνικά μη αποδεκτές μορφές ή νευρωτικά συμπτώματα. Η μετουσίωση και τα προϊόντα της, εκκινώντας από την ενόρμηση, καταλήγει εμπλουτισμένα και επαυξημένα στο να συνιστά κάτι άλλο, τόσο σε ποιοτική όσο και σε ποσοτική συνθετότητα. Ένας από τους στόχους της έρευνας είναι να αναδειχθεί κατά πόσο μπορεί να ιδωθεί η δημιουργική παρόρμηση του ανθρώπου από την ανθρωπολογία όπως αυτή εκφράζεται μέσα από ένα εικαστικό έργο τέχνης, το οποίο είναι ένας νέος τόπος όπου το συλλογικό και το προσωπικό τραύμα αλληλοδιαπλέκονται συνήθως με μη αναγνώσιμους τρόπους. Και πώς μπορεί να διαφαίνεται και να εκφράζεται αυτό μέσα από το μετουσιωτικό μηχανισμό, ο οποίος εξηγείται από δύο αλληλοσυμπληρούμενες οπτικές, είτε ως πιο επεξεργασμένη και κοινωνικοποιημένη θετική έκφραση της ορμής είτε ως ένα αμυντικό μέσο ικανό να κατευνάσει τις εξάρσεις και τις υπερβολές της εσωτερικής ψυχικής διάστασης. Στο δεύτερο κεφάλαιο, με αφορμή το έργο τεσσάρων εικαστικών καλλιτεχνών, της Μαρίας Καραβέλα με την δεύτερη ατομική της έκθεση στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών-Χίλτον (1971), της Λήδας Παπακωνσταντίνου με το Ιδιωτική Κατασκευή και Τελετή (1969), του Γιάννη Ψυχοπαίδη με το Γράμμα που δεν έφτασε (1977-) και της Γιώτας Ιωαννίδου με το Voice Over (2013), η έρευνα αναπτύσσεται έχοντας ως άξονα τις συνεντεύξεις που παραχωρήθηκαν από τους ίδιους τους εν ζωή καλλιτέχνες για το συγκεκριμένο έργο τους, την περίοδο της δικτατορίας και τη δημιουργική τους διαδικασία, ενώ για το έργο της Καραβέλα πολύτιμες πηγές είναι η προφορική της ιστορία και άλλα τεκμήρια αρχειακού τύπου. Χρησιμοποιώντας την προτεινόμενη έννοια της μετουσίωσης ως κεντρικό εργαλείο ερμηνείας και προσέγγισης, και παράλληλα μέσα από το πρίσμα της ανθρωπολογικής σκέψης, αναδεικνύεται η συνύφανση και οι αναπόδραστες συναντήσεις του προσωπικού με το συλλογικό. Η μετουσίωση επιβιώνει αφήνοντας πίσω της τα έργα τέχνης και τη διεργασία αυτής στα υποκείμενα, ως ένα αντίβαρο στις δυνάμεις της φθοράς και του θανάτου, ένα αντιπεπρωμένο. Οι καλλιτέχνες με την «επιστροφή» τους από τη συνάντηση με τα κενά της πραγματικότητας, και συγκεκριμένα η φαντασίωσή τους, μεταφέρεται με τέτοιο τρόπο ώστε να απεμπλέκεται από την εξατομικευμένη της διάσταση ως υποκειμενικό βίωμα και να απαιτεί έναν καθολικό τρόπο εγγραφής, γενικευμένο και κοινοποιήσιμο ως συλλογικό βίωμα. Τέλος, η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί ένα είδος συλλογικής παρακαταθήκης που συμμετέχει ως αρωγός της μνήμης, αναδιανέμοντας έναν ατομικό πλούτο και καθιστώντας τον κοινά διαμοιραζόμενο, μετασχηματίζει την επιβίωση του παρελθόντος σε μια πιο οργανωμένη ανάγνωσή του, αποκαθαίρει από την παλιά εμπειρική οικειότητα και παράσχει ατέρμονες δυνατότητες να ενδυθεί αυτό με μια νέα οικειότητα, να μεταμορφώσει ενεργά το βλέμμα.
Abstract:
The subject of this paper is the psychoanalytic concept of sublimation as a tool of interpretation and approach in the field of art, aiming to highlight the management of the silenced trauma of the subject, as well as the collective trauma of the Left during the period of dictatorship in Greece in 1967-1974. This research has as its starting point the concept of sublimation, as it was expressed and approached in Freudian theory, and in the first chapter, it is briefly analyzed, focusing on its relation to art and culture. This concept is described as a process in which the power of sexual drive is diverted into seemingly non-sexual activities, such as artistic expression, and acts as a socially acceptable safety valve for excess sexual energy that would otherwise have to be channeled through socially unacceptable forms or neurotic symptoms. Sublimation and its products, starting from the drive, end up enriched and augmented to constitute something else, both in qualitative and quantitative complexity. One of the aims of the research is to show whether the creative impulse of humans can be seen by anthropology as expressed through a visual artwork, which is a new site where collective and personal trauma intertwine, usually in unreadable ways. And how can this be seen and expressed through the sublimation mechanism, which is explained from two complementary perspectives, either as a more elaborated and socialized positive expression of drive or as a defensive means capable of calming the excesses and exaggerations of the inner psychic dimension. In the second chapter, on the occasion of the work of four visual artists, Maria Karavela with her second solo exhibition at the Athens-Hilton Art Gallery (1971), Leda Papaconstantinou with Private Structure and Ritual (1969), Yiannis Psychopedis with Letter that did not arrive (1977-) and Yota Ioannidou with Voice Over (2013), the research is developed based on interviews with the living artists themselves about their specific work, the period of dictatorship and their creative process, while for Karavela' s work valuable sources are her oral history and other archival evidence. Using the proposed concept of sublimation as a central tool of interpretation and approach, and at the same time through the aspect of anthropological thought, the interweaving and the inevitable encounters of the personal with the collective are highlighted. Sublimation survives by leaving behind the works of art and its process in the subjects, as a counterweight to the forces of decay and death, a counter-destiny. In their "return" from their encounter with the voids of reality, the artists' imagination is transported in such a way that it is disengaged from its individualized dimension as a subjective experience and requires a universal mode of registration, generalized and communicable as a collective experience. Finally, artistic creation is a kind of collective legacy that participates as a helper of memory, redistributing an individual wealth and making it commonly shared, transforming the survival of the past into a more organized reading of it, rehabilitating it from old empirical familiarity and providing endless possibilities to clothe it with a new familiarity, to actively transform the gaze.
Περιγραφή:
Διπλωματική εργασία - Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, ΠΜΣ "Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία", 2022
