Σύγχρονες τάσεις της αρχής της νομιμότητας: δημόσιο συμφέρον και οικονομική κρίση
Τίτλος:
Contemporary trends of principle of legality: general interest and financial crisis
Κύρια Υπευθυνότητα:
Παλάσκα, Ευνίκη Α.
Επιβλέπων:
Μουκίου, Χρυσούλα Π.
Θέματα:
Keywords:
Αρχή της νομιμότητας, δημόσιο συμφέρον, οικονομική κρίση, κοινωνικά δικαιώματα, σύγχρονες τάσεις Principle of legality, general interest, financial crisis, social rights, contemporary trends
Ημερομηνία Έκδοσης:
2016
Εκδότης:
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Περίληψη:
Η παρούσα εργασία παρουσιάζει, με ενδεικτικό και συνοπτικό τρόπο, τις τάσεις με τις οποίες οι έννοιες της αρχής της νομιμότητας και του δημοσίου συμφέροντος εκδηλώθηκαν κατά την υφιστάμενη στην Ελλάδα οικονομική κρίση και τον τρόπο με τον οποίο επέδρασαν στα θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα, με έμφαση ιδίως στα κοινωνικά δικαιώματα. Προηγουμένως όμως, ως αλληλένδετες, παρατίθενται οι τάσεις με τις οποίες οι έννοιες αυτές λειτούργησαν, στα πλαίσια του κοινωνικού κράτους δικαίου, στο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον, προ της οικονομικής κρίσης. Η αποτύπωση των σχετικών τάσεων στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας αποτελεί βασική πτυχή της προκείμενης μελέτης. Ειδικότερα, η αρχή της νομιμότητας στο σύγχρονο κράτος δικαίου υπαγορεύει την υποταγή της Διοίκησης στο νόμο. Επίσης αξιώνει και την υποταγή της δικαστικής εξουσίας σε αυτόν. Παράλληλα, η αρχή της νομιμότητας, με την ευρύτερη έννοιά της, εμπεριέχει και την υποχρέωση της νομοθετικής εξουσίας να ενεργεί σύμφωνα με τον υπέρτατο νόμο, το Σύνταγμα, ως επίσης και το δικαστικό έλεγχο της συνταγματικότητας των ρυθμίσεων αυτής. Όμως η βιομηχανική, τεχνολογική, κοινωνική και πολιτική εξέλιξη, οι συνθήκες παγκοσμιοποίησης και η διεύρυνση της δραστηριότητας της σύγχρονης Δημόσιας διοίκησης, είχαν ως συνέπεια μία τάση αποδυνάμωσης της κλασσικής έννοιας της αρχής της νομιμότητας και τη μείωση της αποτελεσματικότητας του κανόνα δικαίου. Ωστόσο, η ρητή κατοχύρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου, με την αναθεώρηση του Συντάγματος, συνέβαλε στη διασφάλιση και προστασία των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και στην ενδυνάμωση της νομιμότητας. Από την άλλη πλευρά, το δημόσιο συμφέρον, αν και έννοια αόριστη, η οποία κάθε φορά καθορίζεται από την κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα, ωστόσο οριοθετείται βάσει συνταγματικών αρχών. Αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της αρχής της νομιμότητας, εντάσσεται σε αυτή και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη συνταγματική τάξη. Ο οποιοσδήποτε περιορισμός δικαιωμάτων, κατ΄επίκλησή του, θα πρέπει να προβλέπεται από το νόμο, να μη θίγει τον πυρήνα τους και να στηρίζεται στην αρχή της αναλογικότητας. Στο πεδίο της οικονομικής πολιτικής, ο δικαστής, κλήθηκε να προβεί στον έλεγχο διατάξεων, περιοριστικών των συνταγματικών δικαιωμάτων, κατ΄επίκληση του δημοσίου συμφέροντος. Η επικρατούσα τάση ήταν ο οριακός έλεγχος του σκοπού και της αιτιολογίας του νόμου και η μη εμπλοκή του δικαστή στο ρόλο του νομοθέτη. Η αρχή της αναλογικότητας αποτέλεσε ένα σημαντικό εργαλείο ελέγχου της συνταγματικότητας του νόμου. Στο πλαίσιο των κοινωνικών δικαιωμάτων όμως η εν λόγω αρχή παρουσιάζει δυσχέρειες λόγω του ευμετάβλητου και ρευστού χαρακτήρα τους. Ομως, μέσω αυτής, σε περιόδους δυσχερών οικονομικών πολιτικών, διευρύνθηκε το πεδίο παρέμβασης της δικαστικής εξουσίας, με στόχο την προστασία των δικαιωμάτων και την υποχρέωση αιτιολόγησης των μέτρων από το νομοθέτη. Ωστόσο, σε περιβάλλον εκτάκτων συνθηκών, η επίκληση του δημοσίου συμφέροντος αποτελεί τη δικαιολογητική βάση απόκλισης από τις συνήθεις συνθήκες νομιμότητας. Εντούτοις, δεν παραβλέπονται από το δικαστή σταθερές αξίες και αρχές, όπως η αρχή της αναλογικότητας, της ισότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Όμως πλέον στη σύγχρονη εποχή και υπό τα νέα χρηματοοικονομικά δεδομένα εγείρονται νέα ζητήματα παγκόσμιας ασφάλειας, διακινδύνευσης αξιών και συρρίκνωσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, με επίκληση εκτάκτων αναγκών, ώστε το ερώτημα που αιωρείται είναι αν πρόκειται για πραγματικά έκτακτες ανάγκες ή για μία νέα κανονικότητα. Ήδη, η υφιστάμενη στην Ελλάδα οικονομική κρίση, επέφερε μία μοναδική στα χρονικά ανατροπή των προηγούμενων δεδομένων και κεκτημένων στην έννομη τάξη, στην κοινωνία και στη νομολογία του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου. Μνημονιακές πολιτικές με άμεση επιρροή στην εθνική νομοθεσία, ανάδειξη νέων θεσμών εμπλεκομένων στην οικονομική πολιτική της χώρας, ζητήματα περιορισμού της εθνικής κυριαρχίας, αποδυνάμωση της αρχής της νομιμότητας και του κανόνα δικαίου συνθέτουν το σκηνικό της παρούσας οικονομικής κρίσης. Η διασφάλιση της δημοσιονομικής ισορροπίας και η αποτροπή της οικονομικής κατάρρευσης αποτελεί τη νέα μορφή του δημοσίου συμφέροντος, που μετασχηματίζεται σε δημοσιονομικό, χαρακτηρίζεται ως υπέρτερο και δικαιολογεί εντονότερους περιορισμούς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία έχουν υποστεί σοβαρότατο πλήγμα. Το κράτος δικαίου και ο δικαστής, καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα στο μετασχηματισμό του δημοσίου συμφέροντος, σε δημοσιονομικό και την προάσπιση της αρχής της νομιμότητας, ακόμη και υπό συνθήκες έκτακτες και δυσμενείς οι οποίες δεν εμφανίζουν παροδικότητα. Το Συμβούλιο της Επικρατείας, αποφάνθηκε ότι τα περιοριστικά στις συντάξεις και μισθούς μέτρα που επιβλήθηκαν με το πρώτο Μνημόνιο, αφορούσαν την αντιμετώπιση των έκτακτων οικονομικών συνθηκών, ως επίσης ότι η επιλογή των συγκεκριμένων μέτρων για την εξυπηρέτηση του δημοσιονομικού συμφέροντος, υπόκεινται μόνο σε οριακό δικαστικό έλεγχο. Επίσης το Δικαστήριο δέχθηκε ότι τα μέτρα επέφεραν περικοπές, αλλά όχι και στέρηση αποδοχών, θεωρώντας ότι αυτά εξασφάλιζαν ισορροπία ανάμεσα στο γενικό συμφέρον και στα θεμελιώδη δικαιώματα. Εντούτοις, μεταγενέστερες τάσεις ανέδειξαν την ανησυχία του δικαστή να ανεύρει νέες ισορροπίες, κατά την άσκηση του δικαστικού ελέγχου, αναιρώντας τον έκτακτο χαρακτήρα των μέτρων και τονίζοντας την υποχρέωση σαφούς τεκμηρίωσης της αναγκαιότητας αυτών μέσω ειδικής αναλογιστικής μελέτης. Η νέα νομολογιακή τάση θέτει με έμφαση την παράμετρο της αναζήτησης εκ μέρους του δικαστή άλλων ηπιότερων μέτρων, στα πλαίσια της διεθνούς τάσης της αυξημένης αιτιολογίας των περιοριστικών μέτρων και την αναζήτηση ισορροπιών, χωρίς να θίγονται δικαιοπρακτικά και κοινωνικά κεκτημένα. Παράλληλα, οι θεωρητικές και επιστημονικές θέσεις και απόψεις περί προστασίας της νομιμότητας, των συνταγματικών κανόνων και του κράτους δικαίου είναι έντονες και ποικίλες, με κύρια σημεία την προστασία του πυρήνα του κάθε δικαιώματος και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Abstract:
This paper presents concisely the trends regarding the concepts of general interest and the principle of legality in the context of the ongoing financial crisis in Greece, as well as how said trends have affected fundamental constitutional rights, with particular emphasis on social rights. First, however, the interconnected trends regarding these concepts are considered in the context of the social rule of law within the contemporary economic environment prior to the financial crisis. A key aspect of this paper is to trace the relevant trends in the case law of the Hellenic Council of State. The principle of legality in today’s rule of law dictates that both public administration and judicial authorities are subject to the law. At the same time, the principle of legality in its broader sense encompasses the obligation of the legislative power to act in accordance with the supreme law, namely the Constitution, as well as the judicial review of the constitutionality of its regulations. However, the industrial, technological, social and political developments, the conditions of globalisation, and the expansion of today’s public administration activities have resulted in a tendency to weaken the traditional concept of the principle of legality and reduce the efficiency of the rule of law. That said, the principle of the social rule of law has been explicitly established with the amendment of the Constitution. This has contributed to safeguarding civil and social rights and to strengthening legality. On the other hand, general interest may be a vague concept, defined each time on the basis of social and economic reality, but it is nonetheless defined in line with constitutional principles. It is an integral element of the principle of legality and inextricably interwoven with constitutional order. Any restriction of rights in the name of general interest should be within the confines of the law, it should not impinge on its core and it should be based on the principle of proportionality. In the area of economic policy, judges were called upon to review provisions that restricted constitutional rights. The principle of proportionality has been an important tool to review the constitutionality of the law. The prevailing trend has been to marginally review the purpose and justification of the law and for judges not to assume the role of the legislator. In the context of social rights, however, this principle presents difficulties due to their changeable and fluid nature. In times of adverse economic policies, the scope of intervention of the judicial authorities has expanded, with the aim to safeguard rights and oblige the legislator to justify the measures. Nonetheless, under exceptional conditions, invoking general interest is the basis for justifying diverging from usual conditions of legality. That said, judges shall not disregard long-standing values and principles, such as the principles of proportionality, equality and human dignity. In modern times, however, under the new financial circumstances and in the name of exceptional needs, new issues arise in terms of global security, endangered values and dwindling fundamental rights; which begs the question whether these conditions are truly exceptional or whether they constitute a new normality. The ongoing crisis in Greece has brought about an unprecedented reversal of past conditions in legal order, society and case law of the Supreme Court of Cassation. The current financial crisis is set against the backdrop of economic adjustment policies that directly affect the national legislation, new institutions that have become involved in the economic policy of the country, issues that limit national sovereignty and conditions that have weakened the principle of legality and the rule of law. Ensuring fiscal equilibrium and preventing economic collapse are the new form of general interest. General interest is transformed into fiscal interest, which is then deemed as superseding and justifies shrinking fundamental rights even further. The rule of law and judges are called upon to strike a balance between general interest being transformed into fiscal and the principle of legality being safeguarded, even under exceptional and adverse circumstances, which show no signs of being temporary in nature. The Hellenic Council of State ruled that the pension and pay cuts imposed by the first economic adjustment programme had to do with managing exceptional financial conditions, and that the selection of the specific measures to serve fiscal interest is subject only to marginal judicial review. Furthermore, the Court accepted that the measures have brought about pay cuts, but not pay deprivation, deeming that there is balance between the greater good and fundamental rights. However, later trends have shown the judges trying to achieve new balances in the process of judicial review, negating the exceptional nature of the measures and stressing the obligation to clearly document their necessity via a special actuarial study. The new trend in case law clearly involves judges trying to find other, less harsh measures, in the context of the international trend towards increasingly justifying restrictive measures and seeking to strike balances, without prejudice to contractual and social rights. At the same time, there are strong and varied theoretical and scientific views on safeguarding legality, constitutional rules and the rule of law, their key points being to safeguard the core of every human right and dignity.
Περιγραφή:
Διπλωματική εργασία - Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, ΠΜΣ, κατεύθυνση Δίκαιο, Τεχνολογία και Οικονομία, 2016
