Η ναυτιλιακή επιχείρηση των Ιονίων Νήσων (1815-1864): η περίπτωση της Κεφαλονιάς
Τίτλος:
The shipping company of Ionian Islands (1815-1864): the case of Cephalonia
Κύρια Υπευθυνότητα:
Αντύπας, Μηνάς Α.
Επιβλέπων:
Καλαφάτης, Θανάσης
Θέματα:
Keywords:
19ος αιώνας, εμπόριο, ναυτιλία, Ιόνια Νησιά, επιχειρήσεις 19th century, trade, shipping, Ionian Islands, business
Ημερομηνία Έκδοσης:
2016
Εκδότης:
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Περίληψη:
Σκοπός της διπλωματικής εργασίας αποτελεί η εξέταση της δομής, οργάνωσης και των βασικών χαρακτηριστικών συγκρότησης της κεφαλληνιακής ναυτιλιακής επιχείρησης, καθώς και των αλλαγών που γνώρισε στη διάρκεια των χρόνων 1815-1864. Επιλέξαμε τα συγκεκριμένα χρονικά όρια – όρια τα οποία ταυτίζονται με το καθεστώς της Βρετανικής Προστασίας – καθώς είναι τα χρόνια στη διάρκεια των οποίων η κεφαλληνιακή ναυτιλία γνωρίζει μια δεύτερη περίοδο ακμής ύστερα από την πρώτη ώθηση των μέσων του 18ου αιώνα. Επίσης είναι η περίοδο όπου έγιναν μια σειρά σημαντικές αλλαγές στην οργάνωση της ναυτιλίας του νησιού. Αλλαγές που σηματοδότησαν την μετάβαση της κεφαλληνιακής ναυτιλιακής επιχείρησης σε ένα νεωτερικό πλαίσιο οργάνωσης. Ένα πλαίσιο που συνίσταται στην υιοθέτηση οργανωτικών σχημάτων και πρακτικών που προσιδιάζουν στη συγκρότηση μιας ναυτιλίας ενταγμένης στο συνολικό πλαίσιο των καπιταλιστικών σχέσεων. Πρόκειται για αλλαγές που συνέβαλαν στο σταδιακό μετασχηματισμό της ναυτιλιακής επιχείρησης του νησιού προκειμένου να ανταποκριθεί στο νέο τρόπο διεξαγωγής του θαλάσσιου εμπορίου αλλά και γενικότερα στον εμπορικό ανταγωνισμό στην ανατολική Μεσόγειο. Ερωτήματα σχετικά με την οργάνωση, τη δομή, τον ιδιοκτησιακό χαρακτήρα των κεφαλλονίτικων ναυτιλιακών επιχειρήσεων, τη σημασία των σχέσεων συγγένειας και καταγωγής, την ύπαρξη ομοιοτήτων ή/και διαφορών σχετικά με τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις του αιγαιακού χώρου αποτέλεσαν τις πρώτες, βασικές, υποθέσεις εργασίας που θέτει η παρούσα διπλωματική εργασία. Φυσικά, με κορμό αυτές, επιχειρούμε να απαντήσουμε και σε μια σειρά άλλες υποθέσεις όπως το τι πλοία χρησιμοποιούσαν οι Κεφαλλονίτες ναυτικοί, τι προϊόντα εμπορεύονταν, γενικότερα ποια ήταν τα γεωγραφικά όρια της κεφαλληνιακής ναυτιλίας, ποιες οι αγορές και τα λιμάνια που προσέγγιζαν τα κεφαλλονίτικα πλοία. Ακόλουθα επιχειρούμε να απαντήσουμε σε ένα αρκετά ενδιαφέρον ζήτημα, που όμως ελάχιστα έχει απασχολήσει την ιστορική έρευνα, τουλάχιστον με βάση την αρχειακή τεκμηρίωση. Το ζήτημα δηλαδή της ναυτικής ασφάλισης και οι αλλαγές που αυτή υπέστη σε ένα περιβάλλον ευρωπαϊκής επικυριαρχίας με αναπτυσσόμενες τις εμπορικές και ναυτιλιακές δραστηριότητες. Η ίδια η μελέτη της δομής και οργάνωσης της κεφαλληνιακής ναυτιλιακής επιχείρησης μπορεί να δώσει απαντήσεις και σε μια σειρά παράπλευρα ερωτήματα, όπως στο αν η ελίτ του νησιού, όπως διαμορφώθηκε από τη δραστηριοποίηση στο εμπόριο και τη ναυτιλία, μπόρεσε να υιοθετήσει μεθόδους και πρακτικές που της εξασφάλιζαν μεγαλύτερο μερίδιο στον ισχυρό εμπορικό ανταγωνισμό στην ανατολική Μεσόγειο. Αν δηλαδή στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, εποχή μεγάλης ανάπτυξης του παγκόσμιου εμπορίου και της ναυτιλίας, τα επιχειρηματικά σχήματα των Κεφαλλονιτών γνώρισαν μια μεταβολή τέτοια που να ανταποκρίνεται στα αντίστοιχα νέα και δυναμικά επιχειρηματικά και οργανωτικά σχήματα που ήδη είχαν εμφανιστεί στη δυτική Ευρώπη. Ο βαθμός απομάκρυνσης από, για αιώνες χρησιμοποιούμενες, πρακτικές, η προσαρμοστικότητα των κεφαλληνιακών ναυτιλιακών επιχειρήσεων ως προς την υιοθέτηση μεθόδων και πρακτικών νέου τύπου αποδεικνύουν, θεωρούμε, όχι μόνο την αλλαγή της ίδιας της επιχείρησης σε μια νεωτερική κατεύθυνση, αλλά σε τελική ανάλυση και την αλλαγή των προσανατολισμών των ίδιων των προσώπων που απαρτίζουν αυτή τη νέα επιχειρηματική ελίτ. Πρόκειται για φαινόμενα που μαρτυρούν την ύπαρξη νέων νοοτροπιών στον επιχειρηματικό χώρο της Επτανήσου. Δείγματα μιας νέας ποιότητας, μιας υπό διαμόρφωση «αστικής» τάξης, τα επιχειρηματικά σχήματα της οποίας καθώς και τα δίκτυα στα οποία ήταν ενταγμένη, υπακούουν στη δυναμική των νέων καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Στο επίκεντρο της ερευνάς μας, λοιπόν, τίθεται εξ’ αντικειμένου η διερεύνηση των μηχανισμών της κοινωνικής αλλαγής στον επτανησιακό χώρο στην κρίσιμη περίοδο της διείσδυσης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στον ελληνικό χώρο. Φυσικά για να μπορέσει κανείς να αποκτήσει πλήρη εικόνα του αστικού μετασχηματισμού στον χώρο της Επτανήσου, χρειάζεται να εξετάσει τη διάρθρωση και τις αλλαγές στην οργάνωση της γεωργικής παραγωγής, όπως και τις πρώτες προσπάθειες για την οργάνωση μια υποτυπώδους βιομηχανίας. Στα πλαίσια της διπλωματικής επικεντρώνουμε στη ναυτιλία του ίδιου του νησιού της Κεφαλονιάς, που αποτελούσε τμήμα εν γένει του στόλου του «Ιόνιου Κράτους». Ο στόλος αυτός δε σημαίνει ότι ταυτίζεται με το σύνολο του ιονιόκτητου στόλου, καθώς Ιόνιοι δραστηριοποιούνταν σε πολλές περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Όσο αφορά ιδιαίτερα τους Κεφαλλονίτες, ένα σημαντικό τμήμα της ναυτιλίας τους αφορούσε τους συμπατριώτες τους που δραστηριοποιούνταν στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας και του Δούναβη, ένα θέμα το οποίο έχει απασχολήσει πολύ την ιστορική έρευνα. Ακολουθώντας αυτές τις ερευνητικές υποθέσεις στρέψαμε την προσοχή μας στα Γ.Α.Κ. Κεφαλληνίας και ιδιαίτερα στο νοταριακό αρχείο του νησιού. Τα νοταριακά αρχεία είναι ένα σχετικά παρθένο έδαφος για τον ερευνητή της ναυτιλίας, όπως έχει επισημανθεί και από τους νεότερους μελετητές. Η έρευνα απέδειξε ότι πράγματι αποτελούν έναν πραγματικό θησαυρό, ο οποίος είναι σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητος όσον αφορά το ζήτημα της συγκρότησης και των μεταβολών στην κεφαλληνιακή εμπορική ναυτιλία. Η ανάγνωση των συμβολαιογραφικών πράξεων αποκάλυψε πολύτιμες πληροφορίες για την οργάνωση και τη δομή των κεφαλληνιακών ναυτιλιακών επιχειρήσεων. Πληροφορίες που αφορούν τις σχέσεις ιδιοκτησίας και της οικογενειακής συγκρότησης των επιχειρήσεων, καθώς επίσης και άφθονες πληροφορίες για το είδος των εμπορευμάτων, τα γεωγραφικά όρια της κεφαλληνιακής ναυτιλίας, τις πρακτικές της ασφάλισης, κ.α. Σε γενικές γραμμές η εργασία ακολουθεί την εξής διάρθρωση: το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί μια θεωρητική εισαγωγή αναφορικά με το ρόλο της ναυτιλίας και του εμπορίου στην ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων στον ελληνικό χώρο και τη διαμόρφωση της ελληνικής αστικής τάξης. Επιχειρείται επίσης μια κριτική εξέταση της σχετικής συζήτησης ανάμεσα στους Έλληνες ιστορικούς, ειδικά όσους υιοθετούσαν τη μαρξιστική ανάλυση και ερμηνεία. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναφορά στην ιστορική πορεία του νησιού την περίοδο που καλύπτει η παρούσα διπλωματική. Κάτι τέτοιο κρίνεται απαραίτητο προκειμένου να αποκτήσουμε γνώση του ευρύτερου πλαισίου, της μεγάλης εικόνας, εντός του οποίου εξελίσσεται το φαινόμενο το οποίο έχουμε επιλέξει να εξετάσουμε. Έμφαση, πέρα από τα πολιτικά γεγονότα τα οποία έκριναν την τύχη των νησιών τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, δίνεται σε δύο κύρια ζητήματα. Επιλέξαμε να κάνουμε μια αναφορά στη διαμόρφωση των κοινωνικών τάξεων στον χώρο της Κεφαλονιάς και ιδιαίτερα στην εμφάνιση μιας νέας ελίτ σαφώς διαφοροποιημένης από την παλιά γαιοκτητική άρχουσα τάξη. Μιας «αστικής τάξης», η δημιουργία της οποίας αποτελεί τομή, δεδομένου ότι ο προσπορισμός των εισοδημάτων της γίνεται από το εμπόριο και τη ναυτιλία και όχι από τη γαιοκτησία. Το δεύτερο ζήτημα στο οποίο αναφερόμαστε είναι ο χαρακτήρας της αγροτικής παραγωγής του νησιού. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια παρουσίαση της ανάπτυξης της ναυτιλίας στον χώρο των Ιονίων Νήσων. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις αιτίες ανάπτυξης της κεφαλληνιακής ναυτιλίας και στα γεωγραφικά όρια δραστηριοποίησης των Κεφαλλονιτών. Οι Κεφαλλονίτες ανέπτυξαν γρήγορα έναν ισχυρό τοπικό στόλο ο οποίος άρχισε να κερδίζει θέσεις στον εμπορικό και ναυτιλιακό ανταγωνισμό της ανατολικής Μεσογείου. Με επίκεντρο τον χώρο του νησιού και τον ευρύτερο ιόνιο χώρο οι Κεφαλλονίτες άρχισαν να επεκτείνουν τη ναυτιλία του προς το χώρο αρχικά της Αδριατικής και της κεντρικής Μεσογείου. Στην πορεία οι Κεφαλλονίτες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις της Νότιας Ρωσίας και του Δούναβη. Από αυτή τη σκοπιά επιχειρούμε μια σύντομη αναφορά στη δραστηριοποίηση των Κεφαλλονιτών στις πόλεις και τα λιμάνια της Διασποράς, καθώς κρίνουμε ότι η γνώση του ευρύτερου πλαισίου δραστηριοποίησης των Κεφαλλονιτών συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση των υποθέσεων εργασίας και των συμπερασμάτων της έρευνάς μας. Το τέταρτο και μεγαλύτερο κεφάλαιο αποτελεί το κατεξοχήν θέμα της διπλωματικής. Στο κεφάλαιο εξετάζεται η δομή και η οργανωτική μορφής της κεφαλληνιακής ναυτιλιακής επιχείρησης. Μας απασχολούν οι αλλαγές στην ιδιοκτησιακή μορφή, ο ρόλος των σχέσεων οικογένειας και καταγωγής, η σχέση εμπορίου και πλοιοκτησίας, οι εταιρικές μορφές συνεργασίας και ιδιοκτησίας, η επέκταση του θεσμού της ναύλωσης. Στο ζήτημα της ιδιοκτησίας και του σταδιακού διαχωρισμού ιδιοκτησίας – διοίκησης του πλοίου, αλλά και εμπορίου – πλοιοκτησίας, εντοπίζονται οι πιο σαφείς και σημαντικές αλλαγές στο χαρακτήρα της κεφαλληνιακής ναυτιλιακής επιχείρησης. Από αυτή τη σκοπιά είναι και τα θέματα τα οποία μας ενδιαφέρουν περισσότερο. Στη συνέχεια γίνεται μια σύντομη αναφορά στα μεγέθη και τις αλλαγές στη χωρητικότητα του στόλου με έδρα το Ιόνιο Κράτος, προκειμένου να γίνει εμφανής η αύξηση των μεγεθών και της σημασίας του στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Ακόλουθα εξετάζονται οι αλλαγές στα γεωγραφικά όρια της κεφαλληνιακής ναυτιλίας, δηλαδή οι περιοχές και τα λιμάνια προσέγγισης του κεφαλληνιακού στόλου στη διάρκεια της περιόδου που εξετάζουμε. Έπειτα γίνεται αναφορά στο είδος των εμπορευμάτων που διακινούνταν από τα κεφαλληνιακά πλοία. Στη συνέχεια ερευνούμε επίσης το ρόλο και τις αρμοδιότητες του πλοιάρχου, ενώ γίνεται προσπάθεια να εξεταστούν όποιες πληροφορίες παρέχονται σχετικά με τη διαβίωση του πληρώματος, τη μισθοδοσία και τροφοδοσία του. Παράλληλα γίνεται μια προσπάθεια να απαντηθούν ζητήματα σχετικά με την ίδια τη διεξαγωγή της εμπορικής πράξης και τον προσπορισμό του κέρδους. Τέλος δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στα ζητήματα της ναυτικής ασφάλισης και της ναυτικής δανειοδότησης. Στο 5ο και τελευταίο κεφάλαιο καταγράφουμε τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η έρευνά μας.
Abstract:
Questions related to the organization, the structure, the proprietary character of the Cephalonian shipping companies, the importance of the family, kinship and origin relations, the existence of similarities or/and differences between them and their peer shipping companies of the Aegean have been the first, fundamental working hypopthesis posed by this thesis. Of course, based on these, we attempt to answer a series of other questions, such as what kind of ships the Cephalonian mariners were using, what kind of products they were trading, and generally which were the geographical limits of the Cephalonian navigation, which were the markets and the ports approached by the Cephalonian ships. Hereupon, we attempt to give an answer to a very interesting issue, which, however, has only slightly concerned the historical research, at least judging by the archival documentation. That is the issue of the marine insurance and the changes it has gone through in an environment of developing commercial and naval activities. The study of the structure and organization of the Cephalonian shipping company itself may give answers to a series of collateral questions, like if the elite group of the island, as it was formed by its trading and naval activity, was able to adopt methods and practices, that secured a bigger share in the strong commercial competition in the Eastern Mediterranean. In other words, if, during the first decades of the 19th century, an era of great development of the global trade and navigation, the shipping companies of the Cephalonians met a transformation that could make them equal to those new and dynamic ventures and organizational formulas, that had already appeared in Western Europe. The level of distance from practices used for centuries, the adaptability of the new Cephalonian shipping companies with regard to the adaptation of new age methods and practices indicate, in our opinion, not only the change of the company itself towards a modernist direction, but also the change of the orientation of the people who constitute this new enterprising elite themselves. They are events that indicate the existence of new attitudes in the entrepreneurial space of the Ionian Islands. Events that offer evidence of a “bourgeois” class under formation, whose entrepreneurial ventures and networks, in which they were integrated, function within the new capitalist relations of production. At the core of our research, then, objectively lies the investigation of the social change mechanisms in the Ionian Islands, during the crucial period of the penetration of the capitalist relations of production into the Hellenic areas. Of course, in order to be able to obtain a full picture of the capitalist transformation in the area of the Ionian Islands, we need to also investigate the structure and the changes in the organization of the agricultural production, as well as the first efforts for the organization of a minor industry. In the context of this thesis, we concentrate on the navigation of Cephalonia island itself, which was a part of the whole “Ionian State” fleet. However, this fleet does not identify with the total Ionian-owned fleet, since the Ionians were operating in many areas of the Eastern Mediterranean. With regard to the Cephalonians more specifically, an important part of their navigation concerned their compatriots operating in the ports of South Russia and Danube, an issue that has concerned intensely the historical research. Following these research hypothesis, we have turned our attention to the Public Record Offices of Cephalonia and especially to the notary records of the island. The notary archives are a relatively uncharted territory to the maritime trade researcher, as it has also been pointed out be newer scholars. The research has proved that they in fact constitute a real treasure, which is to a great extent unutilized, with regard to the issues of establishment and changes of the Cephalonian commercial navigation. The reading of the contracts has brought to light valuable information about the organization and the structure of the Cephalonian shipping companies. Information regarding the proprietary relations and the family constitution of the companies, as well as loads of information about the kind of the merchandises, the geographical limits of the Cephalonian navigation, the insurance practices etc. In general terms, the thesis follows the structure mentioned below: the first chapter constitutes a theoretical introduction regarding to the role of navigation and trade in the development of the capitalist relation in the Greek area and the formation of the greek bourgeois class. It also attempts a critical investigation of the relevant discussion amongst the Greek historians, especially those who were adopting the Marxist analysis and interpretation. In the second chapter, there is a brief reference to the historical course of the island, during the period covered by this thesis. The said reference is considered essential, so that we acquire knowledge of the broader context, of the bigger picture, inside of which the issue we have chosen to investigate is evolved. Except for the political events that determined the future of the islands during the first decades of the 19th century, we also focus on two major topics. We have chosen to make a short reference to the formation of the social classes in the area of Cephalonia, and especially to the appearance of a new elite, distinctively differentiated from the old landowner ruling class. The appearance of a “burgeois class” constitutes a real breakthrough, provided that the acquirement of its income is conducted through trade and navigation, and not through landholding. The second topic, to which we refer, is the character of the agricultural production of the island. In the third chapter, we make a presentation of the development of navigation in the Ionian Islands area. There is special reference to the causes of development of the Cephalonian navigation and to the geographical limits of the Cephalonian’s activity. The Cephalonians rapidly developed a powerful local fleet, which began to gain ground in the commercial and naval competition of the Eastern Mediterranean. Having as a core of their activity, the island and the broader Ionian area, the Cephalonians began to expand their navigation, initially towards the Adriatic Sea and the Central Mediterranean. Subsequently, the Cephalonians established big trade and shipping companies in the cities of Southern Russia and of Danube. From this outlook, we attempt a brief reference to the Cephalonian’s action in cities and ports of Diaspora, since we believe that the knowledge of the wider framework of the Cephalonian’s activity contributes to the better understanding of the working hypothesis and of the conclusions of our research. The fourth and biggest chapter constitutes the main topic of the thesis. In this chapter, we investigate the structure and the organizational form of the Cephalonian shipping company. We are concerned with the changes in the ownership form, the role of the family and origin relations, the relations between trade and ship ownership and administration, the expansion of the chartering. On these issues, we detect the most obvious and important changes in the character of the Cephalonian shipping company. From this point of view, there are also the topics that concern us the most. Afterwards, we make a brief reference to the sizes and the changes in capacity of the Ionian fleet, so that the rise of its size and importance during the first decades of the 19th century becomes obvious. After that, we investigate the changes of the geographical limits of the Cephalonian navigation, that is the areas and ports of approach of the Cephalonian fleet during the period under investigation. Next, there is a reference to the kind of merchandises transported by the cephalonian ships. Subsequently, we also investigate the role and responsibilities of the captain, whilst we make an effort to investigate information about the living conditions, the salary and the catering of the crew. In the meantime, we make an attempt to answer to many issues relevant to the conduct of the trading act itself, as well as to the profit acquirement. Finally, we focus especially on the topics of the marine insurance and the marine mortgage loan. In the fifth and last chapter, we record the conclusions in which our research reached.
Περιγραφή:
Διπλωματική εργασία - Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, ΠΜΣ, κατεύθυνση Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, 2016